Klein Jakub Teodor (1685–1759), przyrodnik, sekretarz gdański. Ur. 15 VIII w Królewcu, dokąd przenieśli się jego rodzice: Jakub, starszy radca Sądu Apelacyjnego w tym mieście, i Dorota z Munkenbecków, pochodząca z rodziny emigrantów holenderskich z Antwerpii. W Prusach Książęcych rodzina Kleinów zamieszkiwała w każdym pokoleniu w innej miejscowości (Pasłęk, Iława, Szymbark, wreszcie Kwidzyń). K. uważał się za Niemca, ale nie był zwolennikiem hohenzollernowskich Prus. W l. 1701–6 studiował na akademii w Królewcu prawo i matematykę, zdradzając też pewną skłonność do przyrodoznawstwa, a poza tym do poezji i muzyki. W latach 1706–11 podróżował po Europie, poznał wiele uniwersytetów i uczonych niemieckich, holenderskich, francuskich, angielskich, włoskich, był w Tyrolu i Szwecji, a pod wpływem C. Wolffa, znanego przyrodnika niemieckiego, postanowił się poświęcić badaniom zoologicznym. W tym też czasie pełnił obowiązki sekretarza Karola Filipa, palatyna Nadrenii. Po śmierci ojca przeniósł się K. w r. 1712 do Gdańska. K. znał język polski, ale chyba nie najlepiej, skoro przy przyjęciu go do służby miejskiej uchwała Rady m. Gdańska z 20 XII 1713 r. szczególnie podkreślała konieczność uczenia się przez K-a z największą pilnością języka polskiego, by mógł później pełnić obowiązki rezydującego sekretarza przy królewskim dworze i brać udział w poselstwach.
W r. 1713 K. został sekretarzem miejskim, ale przyjęto go na razie bez wynagrodzenia, które zaczął pobierać dopiero w r. 1715, gdy powstał wakans w kancelarii. Stanowisko sekretarza w Gdańsku zajmował K. do r. 1758. W l. 1714–6 był rezydentem Gdańska przy dworze Augusta II w Dreźnie i Warszawie. Dn. 3 IV 1716 r. brał udział w spotkaniu Augusta II z Piotrem I w Gdańsku. Poselstwo do cara, które odbył z polecenia i z listem Augusta II, wiodło go przez Królewiec, Szczecin, Berlin, Hamburg i Rostok; pertraktował wówczas z feldmarszałkiem B. P. Szeremetiewem i wicekanclerzem P. P. Szafirowem. Bezpośrednio z Rostoku posłował w l. 1716–8 na dwór pruski do Berlina i angielski do Hanoweru. W r. 1719 pertraktował w imieniu Gdańska z dochodzącymi zbrojnie swych pretensji finansowych wojskami polskimi. Potem, w ramach różnorodnych funkcji sekretarza, był w r. 1721 kierownikiem archiwum miejskiego, w l. 1722–31 pracował w tzw. kancelarii dolnej. Z kolei objął pracę przy księgach gruntowych i prowadził ją do końca życia. W l. 1730–6 był dodatkowo przydzielony do pracy przy Ordynkach. W okresie od września 1737 do maja 1738 r. posłował po raz ostatni do Drezna do Augusta III. W tym czasie wydał za mąż córkę Dorotę Juliannę za burmistrza gdańskiego i zwolennika współpracy z Polską, Daniela Gralatha. Równolegle do pracy w administracji gdańskiej był czynny naukowo do końca swego życia. Zmarł w Gdańsku 27 II 1759 r. K. żenił się trzykrotnie: z Anną Katarzyną Reyger, córką gdańskiego radcy miejskiego, z Dorotą Schütz, córką pastora, z której miał 3 córki (dwie zmarły w dzieciństwie) i z Marią Elżbietą Langwalt.
K. był jednym z wybitniejszych przyrodników europejskich XVIII wieku i wybił się zarówno jako kolekcjoner i organizator, jak i badacz. W r. 1718 założył w Gdańsku własny ogród botaniczny, ze szklarniami dla hodowli roślin egzotycznych (trzymał w nim też i niektóre rzadsze zwierzęta), oraz muzeum przyrodnicze. Ogólnoeuropejską sensację wywołał wyhodowaniem krzewu kawowego, którego owoce rozsyłał wielu władcom i uczonym europejskim. Ogród jego ściągał do Gdańska wybitnych ludzi, m. in. Fryderyka Wilhelma I, Piotra I, Stanisława Leszczyńskiego, Augusta II, Fryderyka II. Jako kolekcjoner stopniowo doszedł do jednego z większych w XVIII w. prywatnych zbiorów przyrodniczych. Eksponaty gromadził od młodych lat. Wiele kolekcji skupił przy pośrednictwie prof. fizyki z Królewca C. Fischera (m. in. słynny zbiór muszli morskich K. Witsena z Amsterdamu), miał wspaniałe zbiory ssaków, ryb, ptaków, poza tym gleboznawcze, mineralogiczne, metaloznawcze (126 gatunków srebra, 39 złota, 100 miedzi, poza tym wiele rud żelaza, ołowiu), drogich kamieni itp. Posiadały one dla niego jednak wartość, dopóki ich nie opracował. Potem względnie łatwo tych zbiorów się pozbywał, np. zbiory zoologiczne sprzedał po ich naukowym wykorzystaniu margrabiemu brandenburskiemu do Bayreuth, słynne skamienieliny Augustowi II do Drezna, zbiory bursztynów, za namową zaprzyjaźnionego z K-em lekarza Augusta II, J. H. Heuchera, synowi króla, późniejszemu Augustowi III, resztę zbiorów ofiarował towarzystwu przyrodniczemu w Gdańsku. Miał też pokaźną, jak na owe czasy, bibliotekę przyrodniczą liczącą ok. 2 300 woluminów. Brał udział w pracach (bywał na zebraniach i wygłaszał prelekcje) istniejącego w l. 1720–7 ogólnonaukowego stowarzyszenia Societas Litteraria. Współdziałał z D. Gralathem i P. Świetlickim w założeniu istniejącego w l. 1742–53 Societas Physicae Experimentalis, które z czasem zmieniło nazwę i jako Naturforschende Gesellschaft istniało do r. 1945. W l. 1743–6 był K. sekretarzem towarzystwa, w r. 1747 jego dyrektorem.
K. działał na wielu polach: botaniki, mineralogii, paleontologii, medycyny, zoologii, interesował się również górnictwem. Jego dorobek naukowy wyraża się 81 pracami, w czym 33 monografiami (nieraz kilkutomowymi), 16 pracami opublikowanymi w „Philosophical Transactions”, 11 w „Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig”, kilkoma w „Hamburgisches Magazin” i w holenderskim „De Uitger Vorhandlingen”, wreszcie 19 prac (większość dotyczących Polski) nie zostało wydanych. Z zakresu botaniki napisał 8 prac na podstawie własnych obserwacji w ogrodzie botanicznym (Fasciculus plantarum rariorum, Gd. 1722, 1724, Natürliche Histoire des Kaffeebaumes, „Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig” 1756 III 424–42) lub roślin morskich (Dubia circa plantarum maritimarum fabricam, Lipsk 1758, Pet. 1760). K. pozostawił 9 prac z mineralogii i paleontologii, m. in. Sciagraphia lithologica curiosa (Gd. 1740, Paryż 1740), Lucubratiuncula subterranea (Gd. 1758, Pet. 1758), Probe einer Beschreibung und Abbildung der in der Danziger und umliegenden Gegend befindlichen Versteinerungen (Norymberga 1771). Pozostawił też po sobie kilka prac z zakresu medycyny, np. o kołtunie – Letter of the plica polonica mentioned, „Philosophical Transactions” 1731 s. 57. Z rękopisów treści religijnej zachował się w Gdańskiej Bibliotece tylko jeden (rkp. 536). Do spuścizny pośmiertnej K-a zaliczyć trzeba wiele drobnych rękopisów prawniczych administracyjnych oraz cennych dla nauki inwentarzy poszczególnych działów jego muzeum przyrodniczego.
K. był przede wszystkim zoologiem-systematykiem i uporządkował cały świat zwierzęcy (z wyjątkiem owadów). Miał w tym zakresie duży autorytet i wiele jego zoologicznych prac (pisał głównie po łacinie), tłumaczono od razu na języki: niemiecki, francuski, holenderski i angielski. Pierwszy wprowadził do zoologii termin Echinodermata na jeżowce, (pisząc o nich kilka klasycznych prac). Pierwszy badał w Polsce robaki żyjące w morzu (8 prac), pierwszy w sposób systematyczny traktował o rybach (5 prac, w tym pomnikowa Historia piscium naturalis, Gd. 1741–9, I–VI) oraz o gadach i płazach (3 prace herpetologiczne, w tym Tentamen herpetologiae, Leyda 1755). Był też jednym z wybitniejszych badaczy ptaków (Historiae avium prodromus, Lubeka 1750, Gd. 1760, Stemmata avium, Lipsk 1759 – z nomenklaturą polsko-łacińską). Systematyka K-a, jakkolwiek oryginalna, jasna i logiczna, była jednak nie do przyjęcia, bo pomijała cechy istotne i stosowała – podobnie jak wszystkie do jego czasów próby systematyczne – kryterium wg cech przypadkowych. Na tym tle starł się K. z K. Linneuszem (Summa dubiorum circa classes, quadrupedum…, Gd. 1743, Lipsk 1743, Paryż 1754); ale właśnie dopiero po K-ie stało się jasnym, że najlogiczniejszy system, oparty tylko na 1 grupie znamion, musi być sztuczny i nie daje pojęcia o istotnym pokrewieństwie form zwierzęcych. Dlatego, choć bywał porównywany z Linneuszem, K. mimo niezaprzeczalnej wartości jego prac szczegółowych zamyka dawniejszy okres systematyki zoologicznej. W świecie naukowym XVIII w. rolę jego należycie doceniono: w r. 1729 powołano K-a na członka Royal Society w Londynie, w 1748 akademii nauk w Bolonii, 1753 w Petersburgu, Leopoldyńskiej w Halle, krótko przed śmiercią – Tow. Naukowego w Jenie.
K. miał związki z Polską nie tylko jako gdański urzędnik. Na polu naukowym kontaktował się z G. Rzączyńskim, korespondował z Andrzejem Załuskim; cytował M. Kromera, Miechowitę, J. Jonstona, Rzączyńskiego. Znał dobrze Prusy i Pomorze, ale także trochę i Małopolskę; interesował się świstakami w Karpatach, rzadkimi gatunkami jaskółek na Litwie, skamienielinami podgdańskimi. W pracach swych podaje wiele polskich nazw zwierząt i roślin, wiele uwag faunistycznych odnośnie Pomorza, Prus, Inflant, Litwy, Bałtyku. Nosił się z projektem napisania po polsku Stemmata avium (niezależnie od załączonego tam słownika polsko-łacińskiego). Wreszcie pozostawił w rękopisie 10 prac dotyczących Wieliczki, górnictwa i przemysłu solnego w Polsce (Salis polonici historia physica, oeconomia et politica; Sal condimentarium polonicum; Salisfondinae; Oeconomia salinarum; Sol Suchedniowe; Depositaria; De iure regio et zuppariis; De sale ex Valachia; De Cunigunda in pago Świerć; Relationes variorum, qui salisfondinas Cracovienses diversis temporibus lustrantur). Niestety prace te, po jego śmierci zarejestrowane, chyba jeszcze w XVIII w. zaginęły. Cenna biblioteka K-a została (z wyłączeniem dzieł historycznych i rękopisów) sprzedana przez wnuka Daniela Gralatha iun. w r. 1772 na aukcji, pozostałą część zakupiła w XIX w. biblioteka miejska w Gdańsku.
Portret olejny pędzla J. Wessla w Muz. Pomorskim w Gdańsku; Sztychy Sysanga i Maisonneuve’a w B. Gdań. PAN; – Estreicher, s. 278–80; Bentkowski F., Historia literatury polskiej, W. 1814 II 412–3; Meusel J., Lexikon der vom Jahre 1750 bis 1800 verstorbenen deutschen Schriftsteller, Leipzig 1808 VII 53–60; W. Enc. Ilustr.; Allg. Dt. Biogr.; Altpreuss. Biogr.; Larousse, Grand Dictionnaire Universel du XIX siècle, Paris 1873 IX 1223–4; Nouvelle Biographie Générale, Paris 1858 XXVI 827–9; PSB (Gralath Daniel i in.); Kośmiński, Słownik lekarzów; Oracki, Słownik Warmii; Bertling, Katalog der Danziger Stadtbibliothek, Danzig 1892 I 655–6 (życiorys K-a); – Brzęk G., Historia zoologii w Polsce, L. 1947 I s. 64–6 (fot.); Fedorowicz Z., Zarys historii zoologii, W. 1962 s. 100, 103–5, 151, 307, 310, 324, 327–30; Gierowski J., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953; Godyń Z., J. T. K., przyrodnik XVIII w., „Kosmos” R. 62: 1937 S. B. s. 357–70 (bibliogr., fot.); tenże, Słownik polskich nazw ptaków w Stemmata avium J. T. Kleina, Acta Ornithologica Musei Zoologici Polonici, 1937 II; Gralath G., Versuch einer Geschichte Danzigs, Berlin 1791 III 301, 308, 312–3, 329, 342, 352, 360; Hirsch T., Litterarische Gesellschaften in Danzig, Mitteilungen d. Westpreuss. Gesch.-vereins t. IV s. 54; Kurdybacha Ł., Die Kulturellen Beziehungen zwischen Polen und Danzig im XVIII Jahrhundert, Berlin 1939 s. 4, 14–20, 39, 43, 48–52, 59, 94, 102; tenże, Stosunki kulturalne polsko-gdańskie w XVIII wieku, Tow. Przyjaciół Nauk i Sztuki w Gdańsku, Studia Gdańskie 1937 I; Löschin G., Geschichte Danzigs, Danzig 1816 s. 227, 232; Methner, Die Danziger Stadtschreiber (1650–1730), Danziger Familiengeschichtliche Beiträge, Danzig 1934 z. 2 s. 37; Nussbaum J., J. T. K. i Ludwik Bojanus, „Wszechświat” T. 14: 1895 s. 291–8; Reychman K., Exlibrisy gdańskie, W. 1929 s. 34, 47; Schumann E., Geschichte der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig, Schriften der Naturforschenden Gesellschaft, Danzig 1893 VIII s. 3–5, 14, 74, 78–9; – Das älteste Bürgerbuch der Stadt Königsberg (1746–1809), Hrsg. v. C. Schulz, K. Tiesler, Königsberg 1941 s. 6, 14, 17, 25, 43, 47; Bernoulli J., Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Curland, Russland und Pohlen in den Jahren 1777 und 1778, Leipzig 1779 s. 226–7, 282–7; K. J. T., Natürliche Ordnung und vermehrte Historiae der Vierfüssigen Thiere, Danzig 1760 (m. in. autobiografia, kazanie żałobne P. Katza i podob.); Sendel Chr., Lobrede auf Herrn Sekretair Jacob Theodor Klein, Neue Sammlungen und Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft, Danzig 1778 s. 300–316; – B. Gdań. PAN: rkp. 527; WAP w Gd.: rkp. 300, R/G, 18 s. 20–66; – Uzupełniła i podała materiały rękopiśmienne Maria Sławoszewska.
Stanisław Brzozowski